آگاهی از اسرار و ظرافتهای معنوی نماز، باعث تکمیل نماز و به بار نشستن مقصود اصلی از نماز است، به طوری که امام علی(ع) می‌فرماید: «کسی که تأویل نمازش را این گونه نداند، نمازش کمبود دارد و ناقص است».

ضمن واکاوی اجمالی نقش نماز در تقرب به خداوند، به ارزش و اهمیت بی‌بدیل این فریضه در آموزه‌های الهی در قسمت‌های قبل اشاره شد و اینکه آگاهی از اسرار نماز به همان میزان از اهمیت و ارجمندی برخوردار است و برای اثربخشی بیشتر نماز، دانستن این اسرار، ضروری و بایسته است، اینک به ابعاد دیگری از این نکته اشاره می‌کنیم.[1]

پای درس امیرالمؤمنین(ع)

جابربن عبدالله انصاری میگوید: حضرت علی(ع) به شخصی فرمودند: ‌ای مرد، آیا تأویل نماز را می‌شناسی؟ عرض کرد: آقای من، آیا نماز تأویلی جز عبادت دارد؟ حضرت فرمودند: آری، به خدا سوگند... تأویل و تفسیر دارد و همه اینها نشانه تعبّد و بندگی است، مرد گفت: اینها را به من بیاموز، آن جناب بعد از بیان تأویل اجزای مختلف نماز فرمودند: «من لم یعلم تأویل صلاته هکذا فهی خداج، أی ناقصة»؛ کسی که تأویل نمازش را این گونه نداند، نمازش کمبود دارد و ناقص است. [2]

ظرافتهای معنوی نماز

همان گونه که پیش از گفته شد، آگاهی از اسرار و ظرافتهای معنوی نماز، باعث تکمیل نماز و به بار نشستن مقصود اصلی از نماز است. اما منظور از اسرار نماز چیست؟ آیا اسرار همان آداب نماز است؟ آیا بین اسرار، آداب و حکمتهای نماز تفاوت وجود دارد؟

برای دستیابی به پاسخ این پرسشها، لازم است نگاهی به معنای هریک از این اینها داشته باشیم.

الف: سرّ:[3] در لغت به معنای پنهان کردن مطلبی در دل است[4] و در اصطلاح، «سرّ» چیزی است که به عالم ملکوت و برتر از آن بر می‌گردد، یعنی به درون و باطن عبادت مربوط می‌شود [و از آن تعبیر به راز، غیب، ملکوت، نهان، باطن، گنجینه و... میشود] و آن درجاتی دارد که به درجه خاص از نهان (راز) نمی‌توان دست یافت، جز به وسیله کرداری که با حکمت و آداب معادل باشد.

ب: حکمت: هدف، فایده و نتیجه‌ای است که برآن عبادت (نماز) مترتب می‌شود، از قبیل عروج،[5]نجات از ناشکیبایی و آرامش[6]و... که آن هم درجاتی دارد.

ج: ادب (آداب): مسایلی است که به اوصاف و احوال نمازگزار بازگشت می‌کند، یعنی، آداب وظیفة کسی است که نماز میگزارد، مثل اینکه باید حضور و خشوع قلب و خشوع قالب داشته باشد، پیوسته در ذکر باشد و خالص شده و از توجه به غیر معبود خود را حفظ کند و همچنین سایر صفات ظاهری معهود (لباس و مکان  و...) را مراعات کند.[6]

نتیجه گیری بحث

با توجه به آنچه گفته شد، این سؤال مطرح می شود که چه رابطهای بین اینها وجود دارد؟ آیا اسرار نماز همان حکمت‌ها و آداب هستند؟ در پاسخ باید گفت: اولاً آداب، مقدمه حکمت (آثار) و اسرار است و ثانیأ آثار، هدف متوسط نماز و اسرار هدف عالی و نهایی آن هست، پس آداب، علت زمینهساز برای نیل به اهداف مذکور است، شاید علّت اینکه غالب کتبی که تحت عنوان اسرار نوشته شده، آمیخته به آداب و آثار نماز است، همین امر باشد.